اهدای جنین یکی از راهکارهای درمان ناباروری است که در سال‌های اخیر در نظام حقوقی ایران نیز مورد توجه قرار گرفته است. با تصویب قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور مصوب ۱۳۸۲، شرایط و ضوابط این فرآیند مشخص شده است. با این حال، اهدای جنین علاوه بر ابعاد پزشکی، آثار حقوقی مهمی بر وضعیت قانونی فرزندان حاصل از این فرآیند دارد. این مقاله از گروه وکلای عدالت پلاس به بررسی تأثیر اهدای جنین بر حقوق و وضعیت قانونی فرزندان در نظام حقوقی ایران می‌پردازد.
مفهوم اهدای جنین
اهدای جنین به فرآیندی اطلاق می‌شود که در آن یک زوج، جنین تشکیل‌شده خود را به زوجی نابارور اهدا می‌کنند تا در رحم زن دریافت‌کننده قرار گیرد. این فرآیند زمانی صورت می‌گیرد که زوج نابارور قادر به تولید جنین نباشند و از طریق اهدای جنین، صاحب فرزند می‌شوند.
مبانی فقهی و قانونی اهدای جنین
در ادامه این مقاله قصد داریم تا به بررسی کامل موضوع مبانی فقهی و قانونی اهدای جنین بپردازیم.
۱. مبانی فقهی
فقهای شیعه در خصوص اهدای جنین نظرات مختلفی ارائه داده‌اند. برخی از فقها این فرآیند را مجاز دانسته‌اند، مشروط به آنکه در چارچوب شرع و قانون انجام شود. استناد به قاعده «رفع حرج» و ضرورت حفظ نظام خانواده از جمله دلایل فقهی مجاز بودن اهدای جنین است.
۲. قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور
قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور مصوب ۱۳۸۲، شرایط و ضوابط اهدای جنین را مشخص کرده است. مطابق ماده ۱ این قانون، اهدای جنین به زوجین ناباروری که پس از طی مراحل درمانی، امکان باروری ندارند، مجاز شناخته شده است.
بیشتر بخوانید: وکیل خانواده
وضعیت حقوقی فرزندان حاصل از اهدای جنین
در ادامه میخواهیم به بررسی کامل موضوع وضعیت حقوقی فرزندان حاصل از اهدای جنین اشاره کنیم.
۱. نسب فرزندان
یکی از مهم‌ترین مباحث در اهدای جنین، تعیین نسب فرزندان حاصل از این فرآیند است. در نظام حقوقی ایران، نسب به دو نوع نسب مشروع و نسب نامشروع تقسیم می‌شود. در خصوص اهدای جنین، قانونگذار نسب فرزندان را به زوج دریافت‌کننده جنین منتسب می‌داند.
- نسب پدری: فرزندان حاصل از اهدای جنین به زوج دریافت‌کننده نسبت داده می‌شوند و پدر قانونی آن‌ها، مرد دریافت‌کننده جنین خواهد بود.
- نسب مادری: از آنجا که جنین در رحم زن دریافت‌کننده پرورش می‌یابد، زن دریافت‌کننده نیز به عنوان مادر قانونی کودک شناخته می‌شود.
۲. آثار حقوقی نسب در اهدای جنین
نسب در حقوق ایران آثار گسترده‌ای دارد که در مورد اهدای جنین نیز باید مدنظر قرار گیرد. این آثار شامل:
- ارث: فرزندان حاصل از اهدای جنین از زوج دریافت‌کننده ارث می‌برند.
- محرمیت و ممنوعیت نکاح: فرزندان حاصل از اهدای جنین، از نظر محرمیت و ممنوعیت نکاح، همان وضعیت فرزندان طبیعی را دارند.
- ولایت و حضانت: زوج دریافت‌کننده جنین دارای ولایت و حضانت بر فرزند حاصل خواهند بود.
۳. مسئله محرمانگی و اطلاع فرزندان
یکی از مسائل چالش‌برانگیز در اهدای جنین، اطلاع فرزند از وضعیت تولد خود است. در نظام حقوقی ایران، قانون در خصوص اطلاع فرزند از اینکه حاصل اهدای جنین است، سکوت کرده است. برخی کارشناسان بر این باورند که عدم اطلاع فرزند از این موضوع، ممکن است آثار روانی و حقوقی نامطلوبی در آینده داشته باشد.
چالش‌های حقوقی اهدای جنین
اکنون میخواهیم به معرفی، توضیح و بررسی کامل چالش‌های حقوقی اهدای جنین بپردازیم.
۱. تعیین نسب در موارد اختلاف
در مواردی که اختلافی در خصوص نسب فرزندان حاصل از اهدای جنین ایجاد شود، تعیین وضعیت حقوقی آن‌ها با چالش مواجه می‌شود. ماده ۱ قانون اهدای جنین، نسب را به زوج دریافت‌کننده منتسب می‌داند، اما در صورت اعتراض یا ادعای والدین بیولوژیکی، وضعیت پیچیده خواهد شد.
۲. ارث و حقوق مالی فرزندان
اگرچه قانون، فرزندان حاصل از اهدای جنین را دارای حقوق ارثی از زوج دریافت‌کننده می‌داند، اما در مواردی که والدین بیولوژیکی نیز مدعی باشند، وضعیت ارث پیچیده می‌شود.
۳. امکان رجوع والدین اهداکننده
یکی از چالش‌های مهم در اهدای جنین، امکان رجوع والدین اهداکننده به فرزندان است. قانون ایران در این خصوص سکوت کرده است و این مسئله می‌تواند موجب بروز اختلافات حقوقی در آینده شود.
تعهدات حقوقی زوجین دریافت‌کننده جنین
در ادامه این مقاله میخواهیم تعهدات حقوقی زوجین دریافت‌کننده جنین را نام ببریم و برای شما توضیح دهیم.
۱. نگهداری و تربیت کودک
زوجین دریافت‌کننده جنین موظف‌اند کودک را مانند فرزندان طبیعی خود نگهداری و تربیت کنند. این تعهد شامل تأمین نیازهای مالی، تربیتی و عاطفی کودک است.
۲. اعلام وضعیت حقوقی کودک
زوجین موظف‌اند پس از تولد کودک، وضعیت حقوقی وی را مطابق قانون به ثبت برسانند. این امر شامل ثبت نسب و تعیین وضعیت تابعیت کودک است.
۳. حفظ محرمانگی اطلاعات
در بسیاری از موارد، زوجین دریافت‌کننده ترجیح می‌دهند اطلاعات مربوط به اهدای جنین محرمانه بماند. با این حال، مسئله محرمانگی اطلاعات می‌تواند در آینده به چالش‌های حقوقی منجر شود.
حمایت‌های قانونی از فرزندان حاصل از اهدای جنین
در ادامه با ما همراه باشید تا به توضیح و بررسی حمایت‌های قانونی از فرزندان حاصل از اهدای جنین اشاره کنیم.
۱. حمایت از حقوق ارثی
فرزندان حاصل از اهدای جنین، از حقوق ارثی برابر با فرزندان طبیعی برخوردار هستند و قانونگذار حقوق آن‌ها را در این زمینه به رسمیت شناخته است.
۲. حمایت از حقوق هویتی
هرچند قانون ایران به صراحت در خصوص حق اطلاع فرزند از وضعیت تولد خود سخن نگفته، اما حمایت از حقوق هویتی فرزند ایجاب می‌کند که در موارد مقتضی، امکان دسترسی به اطلاعات مربوط به تولد برای وی فراهم باشد.
۳. حمایت‌های روانی و اجتماعی
فرزندان حاصل از اهدای جنین ممکن است با چالش‌های روانی و اجتماعی خاصی مواجه شوند. حمایت‌های روانی و اجتماعی از این کودکان، برای حفظ سلامت روانی آن‌ها ضروری است.
جهت کسب اطلاعات بیشتر وکیل خانواده را مطالعه کنید.
مسئولیت‌های قانونی مراکز درمان ناباروری
مراکز درمان ناباروری که اقدام به اهدای جنین می‌کنند، مسئولیت‌های قانونی متعددی دارند. این مسئولیت‌ها شامل:
- رعایت محرمانگی اطلاعات: حفظ اطلاعات مربوط به اهداکنندگان و دریافت‌کنندگان جنین.
- انجام آزمایش‌های پزشکی لازم: اطمینان از سلامت جنین و والدین اهداکننده.
- اطلاع‌رسانی کامل به زوجین: آگاهی‌بخشی به زوجین در خصوص پیامدهای حقوقی و اخلاقی اهدای جنین.
چالش‌های بین‌المللی در اهدای جنین
در برخی از کشورها، اهدای جنین با محدودیت‌های بیشتری همراه است و قوانین سخت‌گیرانه‌تری بر این فرآیند حاکم است. چالش‌های بین‌المللی شامل:
- مسئله تابعیت: تعیین تابعیت فرزندان حاصل از اهدای جنین در مواردی که اهداکنندگان و دریافت‌کنندگان از تابعیت‌های مختلف هستند، یک چالش مهم محسوب می‌شود.
- مسئله نسب و ارث: کشورهای مختلف رویکردهای متفاوتی در خصوص نسب و ارث فرزندان حاصل از اهدای جنین اتخاذ کرده‌اند.
پیشنهادهای اصلاحی
- تدوین مقررات شفاف‌تر در خصوص نسب: قانونگذار باید مقررات روشن‌تری در خصوص تعیین نسب در موارد اختلاف پیش‌بینی کند.
- تأمین حق اطلاع فرزندان از وضعیت تولد: حق فرزندان برای اطلاع از وضعیت تولد خود باید در چارچوب مقررات قانونی تضمین شود.
- تقویت نظارت بر مراکز اهدای جنین: مراکز درمان ناباروری باید تحت نظارت دقیق قرار گیرند تا از بروز تخلفات احتمالی جلوگیری شود.
نتیجه‌گیری
اهدای جنین در نظام حقوقی ایران، اگرچه راهکاری مؤثر برای درمان ناباروری محسوب می‌شود، اما آثار حقوقی متعددی بر وضعیت قانونی فرزندان دارد. قانونگذار با تصویب قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور، گام مهمی در تنظیم این فرآیند برداشته است، اما همچنان خلأهای حقوقی در خصوص تعیین نسب، حقوق ارثی و حق اطلاع فرزندان از وضعیت تولد آن‌ها وجود دارد. اصلاح این مقررات می‌تواند از بروز چالش‌های حقوقی و اجتماعی در آینده جلوگیری کند و حقوق فرزندان حاصل از اهدای جنین را به نحو بهتری تضمین نماید.