نفقه اقارب یا نفقه نزدیکان یکی از تکالیف قانونی است که قانون‌گذار برای برخی از افراد تعیین کرده است. این تکلیف بر عهده اشخاصی قرار دارد که توانایی مالی دارند و بستگان آن‌ها نیازمند دریافت کمک مالی هستند. در این مقاله از گروه وکلای عدالت پلاس، مفهوم نفقه اقارب، شرایط الزام به پرداخت آن، اشخاصی که مستحق دریافت نفقه هستند، میزان نفقه و ضمانت اجرای عدم پرداخت آن مورد بررسی قرار می‌گیرد.
۱. تعریف نفقه اقارب
نفقه اقارب یا نفقه نزدیکان، شامل تأمین نیازهای متعارف و ضروری زندگی افرادی است که از نظر قانونی واجب‌النفقه محسوب می‌شوند. طبق ماده ۱۱۹۶ قانون مدنی:
«در روابط بین اقارب فقط اقارب نسبی در خط عمودی اعم از صعودی یا نزولی ملزم به انفاق یکدیگر هستند.»
۲. اشخاص واجب‌النفقه
اشخاص واجب‌النفقه تنها شامل اقارب نسبی در خط عمودی هستند و پرداخت نفقه به آن‌ها واجب است. این افراد شامل موارد زیر می‌شوند:
۲.۱. والدین
فرزندان موظف به تأمین نیازهای پدر و مادر خود هستند، مشروط بر اینکه:
- والدین نیازمند باشند.
- فرزندان توانایی مالی برای تأمین نفقه داشته باشند.
۲.۲. فرزندان
پدر و مادر نیز موظف به تأمین نفقه فرزندان خود هستند. شرایط وجوب نفقه فرزندان عبارتند از:
- فرزندان توانایی اداره زندگی خود را نداشته باشند.
- پدر یا مادر توانایی مالی برای پرداخت نفقه داشته باشند.
نفقه فرزندان تا زمانی که توانایی مالی و استقلال پیدا کنند، واجب است. در مورد فرزندان دختر، تا زمان ازدواج یا اشتغال به کاری که تأمین‌کننده معیشت آن‌ها باشد، نفقه بر عهده پدر قرار دارد.
۲.۳. نوه‌ها و اجداد
نوه‌ها موظف به پرداخت نفقه پدربزرگ و مادربزرگ خود هستند، در صورتی که والدین آن‌ها توانایی پرداخت نفقه را نداشته باشند. همچنین، در صورتی که پدربزرگ یا مادربزرگ توانایی مالی داشته باشند، باید نفقه نوه‌های خود را تأمین کنند.
۳. شرایط وجوب نفقه اقارب
برای الزام به پرداخت نفقه اقارب، شرایط خاصی وجود دارد که در ادامه بررسی می‌شود.
۳.۱. نیازمندی شخص واجب‌النفقه
شخصی که نفقه طلب می‌کند، باید نیازمند باشد و توانایی مالی برای تأمین هزینه‌های زندگی خود را نداشته باشد.
۳.۲. تمکن مالی شخص مکلف به پرداخت
شخصی که موظف به پرداخت نفقه است، باید توانایی مالی داشته باشد. طبق ماده ۱۱۹۸ قانون مدنی:
«کسی ملزم به انفاق است که متمکن از دادن نفقه باشد، یعنی بتواند نفقه بدهد بدون اینکه از این حیث در وضع معیشت خود دچار مضیقه شود.»
۳.۳. وجود رابطه نسبی در خط عمودی
وجوب نفقه فقط شامل اقارب نسبی در خط عمودی می‌شود و اقارب در خط افقی (مثل برادر، خواهر، عمو و عمه) مشمول الزام به پرداخت نفقه نیستند.
۴. ترتیب الزام به پرداخت نفقه اقارب
در پرداخت نفقه اقارب، ترتیب خاصی وجود دارد که در ادامه توضیح داده می‌شود.
۴.۱. اولویت با پدر و مادر
در صورت نیاز والدین، ابتدا فرزندان موظف به پرداخت نفقه آن‌ها هستند.
۴.۲. در صورت فوت یا عدم توانایی والدین
اگر پدر و مادر توانایی پرداخت نفقه فرزندان را نداشته باشند یا فوت کرده باشند، پرداخت نفقه بر عهده اجداد و جدات قرار می‌گیرد.
۴.۳. اولویت با فرزندان
اگر والدین نیازمند باشند و فرزندان متمکن باشند، فرزندان مکلف به پرداخت نفقه هستند. در صورتی که فرزندان توانایی پرداخت نفقه را نداشته باشند، نوه‌ها مکلف به پرداخت خواهند بود.
۵. میزان نفقه اقارب
میزان نفقه اقارب بر اساس نیازهای متعارف و ضروری آن‌ها تعیین می‌شود. این میزان باید متناسب با شأن اجتماعی شخص واجب‌النفقه و توانایی مالی شخص مکلف باشد. در صورت اختلاف در تعیین میزان نفقه، دادگاه خانواده با جلب نظر کارشناس میزان آن را مشخص می‌کند.
۶. نحوه پرداخت نفقه اقارب
نفقه اقارب معمولاً به‌صورت ماهانه پرداخت می‌شود، اما در مواردی می‌تواند به‌صورت نقدی یا غیرنقدی نیز انجام شود. پرداخت نفقه شامل تأمین نیازهای اولیه زندگی مانند مسکن، خوراک، پوشاک، درمان و سایر هزینه‌های ضروری است.
۷. ضمانت اجرای عدم پرداخت نفقه اقارب
عدم پرداخت نفقه اقارب می‌تواند پیامدهای قانونی برای شخص ممتنع داشته باشد.
۷.۱. طرح دعوای حقوقی
شخص واجب‌النفقه می‌تواند برای مطالبه نفقه به دادگاه خانواده مراجعه کرده و دادخواست مطالبه نفقه را مطرح کند.
۷.۲. صدور حکم الزام به پرداخت نفقه
در صورت احراز استحقاق شخص واجب‌النفقه، دادگاه حکم به الزام پرداخت نفقه توسط شخص مکلف صادر می‌کند.
۷.۳. مجازات کیفری
مطابق ماده ۶۴۲ قانون مجازات اسلامی، ترک انفاق نسبت به اقارب نیز جرم محسوب شده و در صورت خودداری از پرداخت نفقه، شخص ممتنع ممکن است به حبس تعزیری تا ۶ ماه محکوم شود.
برای کسب اطلاعات بیشتر روی وکیل قراردادها کلیک کنید.
۸. نفقه اقارب در صورت فوت شخص مکلف
در صورت فوت شخص مکلف به پرداخت نفقه، نفقه اقارب از اموال او پرداخت می‌شود و جزء دیون متوفی محسوب می‌شود که باید قبل از تقسیم ارث پرداخت شود.
۹. نفقه اقارب در صورت طلاق
در صورت طلاق، نفقه فرزندان همچنان بر عهده پدر است و اگر پدر توانایی پرداخت نداشته باشد، پدربزرگ مکلف به پرداخت خواهد بود. همچنین، مادر می‌تواند هزینه‌های ضروری فرزند را تأمین کند و سپس از پدر مطالبه کند.
۱۰. تفاوت نفقه زوجه و نفقه اقارب
نفقه زوجه و نفقه اقارب تفاوت‌های اساسی دارند که عبارتند از:
- نفقه زوجه مطلق و بدون شرط است، اما نفقه اقارب مشروط به نیازمندی شخص واجب‌النفقه و تمکن مالی شخص مکلف است.
- نفقه زوجه در هر شرایطی بر عهده شوهر است، اما نفقه اقارب فقط در صورت نیاز و توانایی پرداخت واجب می‌شود.
- عدم پرداخت نفقه زوجه جرم مستقلی محسوب می‌شود، در حالی که ترک انفاق اقارب نیز جرم است، اما شدت مجازات آن کمتر است.
۱۱. نتیجه‌گیری
نفقه اقارب یکی از تکالیف قانونی افراد است که در شرایط خاصی واجب می‌شود. پرداخت نفقه به والدین، فرزندان و اجداد در صورتی لازم است که شخص مکلف توانایی مالی داشته باشد و شخص واجب‌النفقه نیازمند باشد. در صورت عدم پرداخت نفقه، شخص ممتنع با ضمانت اجرای حقوقی و کیفری مواجه خواهد شد. رعایت این تکلیف قانونی، نه‌تنها موجب استحکام روابط خانوادگی می‌شود، بلکه از بروز اختلافات حقوقی نیز جلوگیری می‌کند.