مفهوم رشد و حجر از مباحث کلیدی در حقوق مدنی ایران است که مستقیماً بر اهلیت اشخاص در انجام امور مالی و حقوقی تأثیر می‌گذارد. رشد به معنای توانایی فرد در اداره امور مالی خود است، در حالی که حجر به حالتی اطلاق میشود که شخص به دلیل نداشتن قوه تمییز یا ضعف اراده قادر به تصرف در امور مالی خود نیست. قانون مدنی ایران شرایطی برای رشد، حجر و رفع آن پیش‌بینی کرده است که در این مقاله از گروه وکلای عدالت پلاس به بررسی مفاهیم، انواع حجر، مراحل اثبات رشد و رفع حجر پرداخته میشود.
مفهوم رشد در قانون مدنی ایران
رشد در لغت به معنای راهیافتن به صلاح و مصلحت است. در اصطلاح حقوقی، رشد به توانایی فرد در تشخیص مصلحت خود در امور مالی اطلاق میشود. طبق ماده ۱۲۰۸ قانون مدنی، غیررشید کسی است که تصرفات او در اموال و حقوق مالی خود عقلایی نباشد.
سن رشد
طبق ماده ۱۲۱۰ قانون مدنی، سن بلوغ در پسر ۱۵ سال تمام قمری و در دختر ۹ سال تمام قمری است، اما صرف رسیدن به سن بلوغ به معنای احراز رشد نیست. برای اثبات رشد، فرد باید توانایی درک امور مالی و تمییز صلاح و فساد خود را داشته باشد.
ملاک احراز رشد
احراز رشد امری موضوعی است و دادگاه باید آن را با توجه به دلایل و شواهد موجود، از جمله اقرار، شهادت و قرائن، احراز کند. در برخی موارد، انجام معاملات معقول و عقلایی توسط فرد می‌تواند دلیل بر رشد وی باشد.
مفهوم حجر در قانون مدنی ایران
حجر حالتی است که در آن شخص فاقد توانایی تصرف در اموال و امور مالی خود است. حجر ممکن است ناشی از صغر، جنون، سفه یا سایر عوامل باشد.
انواع حجر
در ادامه به معرفی و توضیح درباره انواع حجر اشاره میکنیم.
۱. حجر ناشی از صغر:
صغیر کسی است که به سن بلوغ نرسیده و از نظر قانونی قادر به تصرف در امور مالی خود نیست. معاملات صغیر غیرممیز باطل و معاملات صغیر ممیز غیرنافذ است.
۲. حجر ناشی از جنون:
مجنون کسی است که فاقد قوه تمییز و عقل بوده و قادر به تشخیص امور مالی خود نیست. معاملات مجنون در هر حال باطل است.
۳. حجر ناشی از سفه:
سفیه کسی است که تصرفات مالی او عقلایی نیست و احتمال ضرر به اموال او وجود دارد. معاملات سفیه غیرنافذ بوده و نیاز به تنفیذ ولی یا قیم دارد.
تفاوت سفه و جنون
سفه به معنای نداشتن رشد در امور مالی است، در حالی که جنون به فقدان قوه تمییز و شعور اشاره دارد. معاملات مجنون باطل است اما معاملات سفیه غیرنافذ محسوب میشود.
مراحل اثبات رشد در دادگاه
در ادامه به مراحل اثبات رشد در دادگاه اشاره میشود.
۱. ارائه دادخواست اثبات رشد
شخصی که ادعای رشد دارد باید دادخواست خود را به دادگاه خانواده ارائه کند. دادگاه پس از بررسی دلایل، در صورت احراز رشد، حکم رفع حجر را صادر می‌کند.
۲. بررسی دلایل و مستندات
دادگاه برای احراز رشد، شواهد و دلایلی مانند اقرار، شهادت و انجام معاملات معقول توسط فرد را بررسی می‌کند. در برخی موارد، دادگاه می‌تواند از نظر کارشناس نیز استفاده کند.
۳. صدور حکم رشد
پس از احراز رشد، دادگاه حکم به رفع حجر صادر کرده و فرد مجاز به تصرف در امور مالی خود میشود.
مراحل رفع حجر
در ادامه این مطلب به مراحل رفع حجر پرداخته خواهد شد.
۱. طرح دعوای رفع حجر
شخص محجور یا قیم او می‌تواند دعوای رفع حجر را در دادگاه مطرح کند. در این دعوا، دلایل و مستندات مبنی بر رفع وضعیت حجر ارائه میشود.
۲. بررسی وضعیت محجور
دادگاه با بررسی دلایل، در صورت احراز رفع علل حجر (مثلاً بهبودی مجنون یا اثبات رشد سفیه) حکم رفع حجر صادر می‌کند.
۳. صدور حکم رفع حجر
در صورت احراز شرایط، دادگاه حکم رفع حجر صادر کرده و فرد می‌تواند آزادانه در اموال و امور مالی خود تصرف کند.
بیشتر بخوانید: وکیل ملکی
مسئولیت ولی، قیم و امین در دوران حجر
در این بخش از مقاله با موضوع رشد، حجر و رفع آن قصد داریم به مسئولیت ولی، قیم و امین در دوران حجر بپردازیم. در دوران حجر، ولی یا قیم وظیفه اداره اموال محجور را بر عهده دارد. ولی قهری (پدر و جد پدری) در اولویت قرار دارد و در صورت نبودن ولی، قیم با حکم دادگاه منصوب میشود.
۱. وظایف ولی قهری
- اداره اموال محجور به نحو احسن
- حفظ و نگهداری از اموال محجور
- ارائه حسابرسی به دادگاه در صورت لزوم
۲. وظایف قیم
- مدیریت اموال محجور با رعایت مصلحت
- ارائه گزارش عملکرد به دادستان
- کسب اجازه از دادگاه برای معاملات مهم
۳. وظایف امین
امین به عنوان ناظر بر عملکرد ولی یا قیم منصوب میشود و وظیفه دارد در صورت مشاهده تخلف، مراتب را به دادگاه گزارش دهد.
آثار حقوقی اثبات رشد و رفع حجر
- حق تصرف در اموال: فرد پس از اثبات رشد یا رفع حجر، حق تصرف در اموال خود را دارد.
- رفع محدودیت‌های قانونی: محجور پس از رفع حجر، تمامی حقوق قانونی خود را بازیابی می‌کند.
- ابطال قیمومت: پس از اثبات رشد، قیم یا ولی عزل شده و فرد استقلال مالی پیدا می‌کند.
رویه قضایی در خصوص رشد و رفع حجر
بررسی رویه قضایی نشان می‌دهد که دادگاه‌ها برای احراز رشد یا رفع حجر به شواهد متعددی توجه می‌کنند و در صورت وجود دلایل مستند و قانع‌کننده، حکم به اثبات رشد یا رفع حجر صادر می‌کنند.
نتیجه‌گیری
رشد و حجر تأثیر مهمی بر اهلیت اشخاص دارد و قانون مدنی ایران ضوابط مشخصی برای اثبات رشد، تشخیص حجر و رفع آن در نظر گرفته است. دادگاه‌ها موظف‌اند با بررسی دقیق مدارک، دلایل و شواهد موجود، نسبت به احراز رشد یا رفع حجر تصمیم‌گیری کنند تا از تضییع حقوق اشخاص جلوگیری شود.