نفقه اقارب یکی از تکالیف قانونی است که بر عهده افرادی قرار دارد که توانایی مالی دارند و بستگان آن‌ها نیازمند دریافت کمک مالی هستند. در صورتی که پدر و مادر توانایی پرداخت نفقه فرزند را نداشته باشند، این وظیفه به پدربزرگ و مادربزرگ منتقل می‌شود. در این مقاله از گروه وکلای عدالت پلاس، شرایط مطالبه نفقه از پدربزرگ و مادربزرگ، نحوه اقدام قانونی برای دریافت آن، و ضمانت اجرای عدم پرداخت بررسی می‌شود.
۱. مفهوم نفقه اقارب
نفقه اقارب به معنای تأمین نیازهای ضروری و متعارف زندگی اقارب نسبی در خط عمودی است. این نفقه شامل خوراک، پوشاک، مسکن، درمان، و سایر هزینه‌های متعارف زندگی می‌شود.
طبق ماده ۱۱۹۶ قانون مدنی:
«در روابط بین اقارب فقط اقارب نسبی در خط عمودی اعم از صعودی یا نزولی ملزم به انفاق یکدیگر هستند.»
بنابراین، پدربزرگ و مادربزرگ از جمله اقارب نسبی در خط عمودی محسوب می‌شوند و در صورت عدم توانایی پدر و مادر، موظف به تأمین نفقه نوه‌های خود هستند.
۲. شرایط وجوب نفقه بر پدربزرگ و مادربزرگ
برای الزام پدربزرگ و مادربزرگ به پرداخت نفقه، باید شرایطی وجود داشته باشد که در ادامه بررسی می‌شود.
۲.۱. عدم توانایی پدر و مادر
مطالبه نفقه از پدربزرگ و مادربزرگ زمانی امکان‌پذیر است که:
- پدر و مادر فوت کرده باشند.
- پدر و مادر در قید حیات باشند اما توانایی مالی برای تأمین نفقه فرزندان را نداشته باشند.
۲.۲. نیازمندی نوه‌ها
نوه‌ها باید در شرایطی باشند که قادر به تأمین هزینه‌های زندگی خود نباشند و برای گذران زندگی نیازمند کمک مالی باشند.
۲.۳. تمکن مالی پدربزرگ و مادربزرگ
پدربزرگ و مادربزرگ باید توانایی مالی لازم برای پرداخت نفقه را داشته باشند. طبق ماده ۱۱۹۸ قانون مدنی:
«کسی ملزم به انفاق است که متمکن از دادن نفقه باشد، یعنی بتواند نفقه بدهد بدون اینکه از این حیث در وضع معیشت خود دچار مضیقه شود.»
۳. نحوه مطالبه نفقه از پدربزرگ و مادربزرگ
در صورت احراز شرایط لازم، نوه‌ها یا نماینده قانونی آن‌ها می‌توانند برای دریافت نفقه از پدربزرگ و مادربزرگ اقدام کنند. این اقدام از طریق دادگاه خانواده انجام می‌شود.
۳.۱. تقدیم دادخواست مطالبه نفقه
نوه‌ها می‌توانند دادخواست مطالبه نفقه را به دادگاه خانواده محل سکونت پدربزرگ و مادربزرگ تقدیم کنند. در این دادخواست باید مدارکی ارائه شود که نیازمندی نوه‌ها، عدم توانایی والدین و تمکن مالی پدربزرگ و مادربزرگ را اثبات کند.
۳.۲. تعیین میزان نفقه توسط دادگاه
دادگاه میزان نفقه را بر اساس نیازهای نوه‌ها و توانایی مالی پدربزرگ و مادربزرگ تعیین می‌کند. این میزان ممکن است متناسب با شأن اجتماعی و وضعیت مالی طرفین متفاوت باشد.
۳.۳. صدور حکم الزام به پرداخت نفقه
در صورت احراز شرایط، دادگاه حکم به پرداخت نفقه صادر می‌کند. این حکم لازم‌الاجرا بوده و در صورت عدم پرداخت، ضمانت اجراهای قانونی بر پدربزرگ و مادربزرگ اعمال خواهد شد.
۴. ضمانت اجرای عدم پرداخت نفقه
پدربزرگ و مادربزرگ در صورت امتناع از پرداخت نفقه ممکن است با پیامدهای حقوقی و کیفری مواجه شوند.
۴.۱. اجرای حکم از طریق توقیف اموال
در صورت عدم پرداخت نفقه، نوه‌ها می‌توانند تقاضای توقیف اموال پدربزرگ و مادربزرگ را برای وصول نفقه کنند.
۴.۲. مجازات کیفری
مطابق ماده ۶۴۲ قانون مجازات اسلامی، ترک انفاق نسبت به اقارب جرم محسوب می‌شود و در صورت عدم پرداخت نفقه، شخص ممتنع ممکن است به حبس تعزیری تا ۶ ماه محکوم شود.
۵. ترتیب الزام به پرداخت نفقه در صورت تعدد پدربزرگ و مادربزرگ
در صورتی که هر دو پدربزرگ و مادربزرگ (پدری و مادری) زنده باشند و توانایی مالی داشته باشند، پرداخت نفقه بر عهده آن‌ها به‌صورت مشترک قرار می‌گیرد. در این حالت، هرکدام باید متناسب با توانایی مالی خود در پرداخت نفقه سهیم باشند.
۶. نفقه اقارب در صورت فوت پدربزرگ و مادربزرگ
در صورت فوت پدربزرگ و مادربزرگ، نفقه اقارب جزء دیون متوفی محسوب می‌شود و باید قبل از تقسیم ارث پرداخت شود.
۷. نفقه اقارب در صورت ازدواج نوه‌ها
در صورت ازدواج نوه‌ها، در صورتی که همچنان نیازمند باشند و توانایی تأمین زندگی خود را نداشته باشند، نفقه آن‌ها همچنان بر عهده پدربزرگ و مادربزرگ خواهد بود.
۸. تفاوت نفقه زوجه و نفقه اقارب
نفقه زوجه و نفقه اقارب تفاوت‌های اساسی دارند که عبارتند از:
- نفقه زوجه مطلق و بدون شرط است، اما نفقه اقارب مشروط به نیازمندی شخص واجب‌النفقه و تمکن مالی شخص مکلف است.
- نفقه زوجه در هر شرایطی بر عهده شوهر است، اما نفقه اقارب فقط در صورت نیاز و توانایی مالی واجب می‌شود.
- عدم پرداخت نفقه زوجه جرم مستقلی محسوب می‌شود، در حالی که ترک انفاق اقارب نیز جرم است اما شدت مجازات آن کمتر است.
۹. نتیجه‌گیری
مطالبه نفقه از پدربزرگ و مادربزرگ در شرایطی امکان‌پذیر است که پدر و مادر نوه‌ها فوت کرده یا توانایی مالی برای تأمین نفقه آن‌ها را نداشته باشند. در چنین شرایطی، پدربزرگ و مادربزرگ موظف به پرداخت نفقه هستند و در صورت عدم پرداخت، ضمانت اجراهای حقوقی و کیفری بر آن‌ها اعمال می‌شود. رعایت این تکلیف قانونی موجب حفظ حقوق نوه‌ها و تأمین نیازهای ضروری آن‌ها خواهد شد.