نفقه زوجه یکی از مهم‌ترین حقوق مالی زن در ازدواج است که در قانون مدنی ایران به‌وضوح تعریف و تصریح شده است. نفقه به مجموعه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن گفته می‌شود که پرداخت آن بر عهده شوهر است. این حق قانونی از ابتدای ازدواج به‌وجود می‌آید و تا زمانی که زن به وظایف زناشویی خود پایبند باشد، مرد ملزم به پرداخت آن است. در این مقاله از گروه وکلای عدالت پلاس، مفهوم نفقه زوجه، مصادیق آن، نحوه پرداخت، شرایط مطالبه و ضمانت اجرای قانونی آن بررسی خواهد شد.
۱. تعریف نفقه
مطابق ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی:
«نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه‌های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض.»
نفقه شامل تمام نیازهای متعارف زن می‌شود که در شأن و موقعیت اجتماعی او باشد و شوهر مکلف به تأمین آن‌ها است.
۲. شرایط وجوب نفقه زوجه
وجوب پرداخت نفقه زوجه مستلزم تحقق شرایط خاصی است که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌شود.
۲.۱. انعقاد عقد نکاح دائم
نفقه زوجه تنها در ازدواج دائم بر عهده شوهر است. در عقد موقت (صیغه)، نفقه بر عهده مرد نیست مگر اینکه در عقد شرط شده باشد.
۲.۲. تمکین زن
تمکین زن شرط اصلی برای استحقاق نفقه زوجه است. زن باید از همسر خود تمکین عام و خاص داشته باشد.
- تمکین عام: حضور در منزل شوهر و پذیرش ریاست او بر خانواده.
- تمکین خاص: برقراری روابط زناشویی با شوهر.
۲.۳. عدم نشوز زن
اگر زن از انجام وظایف زناشویی خود امتناع کند و «نشوز» وی در دادگاه اثبات شود، حق نفقه زوجه از او ساقط می‌شود.
۳. مصادیق نفقه زوجه
نفقه زوجه موارد متعددی را شامل می‌شود که با توجه به عرف، شأن زن و وضعیت مالی مرد تعیین می‌شود.
۳.۱. مسکن
شوهر باید برای همسر خود مسکن مناسب با شأن و نیازهای متعارف او فراهم کند.
۳.۲. پوشاک
تهیه لباس‌های متناسب با فصل و شرایط آب‌وهوایی، مطابق با شأن زن بر عهده مرد است.
۳.۳. غذا
تهیه خوراک مناسب و کافی که نیازهای غذایی زن را تأمین کند، جزء نفقه زوجه محسوب می‌شود.
۳.۴. اثاث منزل
تهیه لوازم ضروری منزل از قبیل وسایل آشپزخانه، وسایل خواب و سایر لوازم ضروری، بر عهده شوهر است.
۳.۵. هزینه‌های درمانی و بهداشتی
مخارج درمان و بهداشت زن، از جمله هزینه‌های پزشک، دارو و بستری نیز مشمول نفقه زوجه است.
۳.۶. خادم در صورت نیاز
اگر زن به دلیل بیماری یا نقصان جسمی به خادم نیاز داشته باشد یا در خانواده‌ای بزرگ شده باشد که داشتن خادم جزء عادت او بوده، تأمین خادم نیز جزو نفقه زوجه است.
۴. نحوه پرداخت نفقه زوجه
پرداخت نفقه زوجه در شرایط مختلف ممکن است به صورت‌های زیر انجام شود:
۴.۱. پرداخت نقدی یا غیرنقدی
شوهر می‌تواند نفقه را به صورت نقدی یا غیرنقدی تأمین کند. تأمین مسکن، تهیه غذا، لباس و سایر نیازها، روش‌های غیرنقدی پرداخت نفقه محسوب می‌شوند.
۴.۲. پرداخت نفقه زوجه ماهانه
معمولاً نفقه به‌صورت ماهانه پرداخت می‌شود، اما در موارد خاص، پرداخت آن می‌تواند به‌صورت هفتگی یا سالانه نیز تعیین شود.
مطالعه بیشتر: وکیل طلاق
۵. میزان نفقه زوجه
میزان نفقه زوجه بر اساس شرایط و موقعیت زن و توان مالی شوهر تعیین می‌شود. در صورت اختلاف در میزان نفقه زوجه، دادگاه خانواده با نظر کارشناس رسمی دادگستری میزان آن را مشخص می‌کند.
۵.۱. معیارهای تعیین نفقه زوجه
- شأن اجتماعی و خانوادگی زن
- شرایط زندگی و میزان توقعات متعارف
- وضعیت مالی مرد و توانایی پرداخت وی
۶. ضمانت اجرای عدم پرداخت نفقه زوجه
عدم پرداخت نفقه زوجه از سوی مرد می‌تواند پیامدهای قانونی و کیفری داشته باشد.
۶.۱. مطالبه نفقه زوجه معوقه
اگر مرد از پرداخت نفقه زوجه خودداری کند، زن می‌تواند با ارائه دادخواست به دادگاه خانواده، نفقه معوقه خود را مطالبه کند.
۶.۲. حکم الزام به پرداخت نفقه زوجه
دادگاه خانواده در صورت احراز استحقاق زن، حکم به الزام شوهر به پرداخت نفقه زوجه صادر می‌کند.
۶.۳. مجازات کیفری برای ترک انفاق
مطابق ماده ۶۴۲ قانون مجازات اسلامی، ترک انفاق جرم محسوب شده و مجازات آن حبس تعزیری تا ۶ ماه است.
۷. نفقه زوجه در دوران عقد
اگر زن در دوران عقد تمکین کند و به خانه شوهر برود، مستحق دریافت نفقه زوجه است. اما اگر هنوز به خانه شوهر نرفته باشد و تمکین نکرده باشد، نفقه زوجه به وی تعلق نمی‌گیرد.
۸. نفقه زوجه زن مطلقه
وضعیت نفقه زن پس از طلاق، به شرایط خاصی بستگی دارد.
۸.۱. نفقه زوجه در طلاق رجعی
در دوران عده طلاق رجعی، مرد موظف است نفقه زن را پرداخت کند.
۸.۲. نفقه زوجه در طلاق بائن
در طلاق بائن، نفقه زوجه بر عهده شوهر نیست، مگر در صورت بارداری زن که در این حالت تا زمان زایمان، نفقه به وی تعلق می‌گیرد.
۹. نفقه زوجه در صورت فوت شوهر
زن در صورت فوت شوهر، تا پایان دوران عده وفات، مستحق دریافت نفقه زوجه از اموال شوهر است.
۱۰. نفقه اقارب
مطابق ماده ۱۱۹۹ قانون مدنی، نفقه والدین و فرزندان نیز بر عهده شخص است، اما پرداخت آن به شرط تمکن مالی و نیازمندی اقارب است.
۱۱. نتیجه‌گیری
نفقه یکی از حقوق اساسی زن در زندگی مشترک است که شوهر موظف به تأمین آن است. پرداخت نفقه شامل نیازهای متعارف زن از جمله مسکن، غذا، پوشاک و هزینه‌های درمانی می‌شود. در صورت عدم پرداخت نفقه، زن می‌تواند از طریق دادگاه اقدام به مطالبه آن کند و حتی مجازات کیفری برای مرد در نظر گرفته می‌شود. از این رو، آگاهی از حقوق و تکالیف زوجین در این زمینه، می‌تواند نقش مؤثری در کاهش اختلافات خانوادگی و استحکام بنیان خانواده داشته باشد.